W latach trzydziestych XX wieku Margaret Mead (1901-1978) i Gregory Bateson (1904-1980) prowadzili badania antropologiczne na Bali. Interesowały ich przede wszystkim kulturowe wzorce płci oraz modele wychowania przekazywane w tamtejszych tradycyjnych środowiskach. Zastanawiali się, w jaki sposób wpływają one na rozwój ludzkich temperamentów. W dokumentacji chcieli pokazać również różnicę między kulturami pierwotnymi i schematami wychowania powielanymi w cywilizacji Zachodu. Postanowili wyniki swoich badań przedstawiać w formie opisowej – notatki prowadziła Mead oraz fotograficznej – tym zajął się Bateson, który wykonał około 25 000 zdjęć.

Podsumowaniem tych badań stała się wydana w 1942 roku książka, w której autorzy posłużyli się niezwykle szeroką bazą fotograficzną [1]. W tej publikacji zdjęcia nie pełniły wyłącznie funkcji etnograficznej ilustracji tekstu. Można wręcz stwierdzić, że Bateson i Mead przygotowali pierwszą naukową książkę, w której obrazy pełniły rolę wiodącą, a narracja pozostała jedynie ich uzupełniającym wyjaśnieniem. Ten efekt udało się uzyskać, ponieważ fotografie zamieszczone w publikacji nie były pozowane, dzięki czemu pokazano rozbudowane sekwencje gestów i układów ciała, obrazujące na przykład zachowania matek względem swoich dzieci. W 1938 roku para uczonych przeprowadziła analogiczne badania w Nowej Gwinei, gdzie Bateson wykonał 10 000 zdjęć, jednakże osobne wnioski z tej naukowej wyprawy nie zostały nigdy opublikowane. Bateson i Mead przygotowali również filmy. Wielką popularność zdobył "Trans and Dance in Bali". Mead nakręciła jeszcze potem film "Bathing Babies in Three Cultures", ilustrujący zróżnicowane kulturowo postawy opiekuńcze matek wobec swoich dzieci.

Źródło: Vivina Salvetti, M. Mead, Bathing Babies in Three Cultures, 15.03.2017 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=rmvqdDBSY0k.

Bateson i Mead swoimi badaniami zapoczątkowali antropologię wizualności (visual anthropology), w której głównym problemem badawczym pozostają kulturowe obrazy. Warto wspomnieć, że jedną z ich najważniejszych inspiracji stała się psychologia Gestalt, wraz z podstawowym założeniem tego kierunku, dotyczącym postrzegania świata jako pewnej całości, co pozwala na odruchową interpretację rzeczy, zachowań i zdarzeń [2] (zob. Ramy komunikacji według psychologii postaci (Gestalt) ).

W latach siedemdziesiątych Mieczysław Porębski [3], opisując ikonosferę, używał pojęcia „informacji wizualnej”, podkreślając tym samym, że obraz jest także przekazem wiedzy o kulturze i społeczeństwie. Dzisiaj ten wątek jest coraz szerzej wykorzystywany w nauce. Jak pisze Michał B. Paradowski: „Pojmowanie rzeczywistości poprzez abstrakcyjny system znaków językowych stopniowo ustępuje miejsca wnioskowaniu na podstawie obrazów, które zdobywają coraz większe znaczenie: nie tylko wspomagając, ale coraz częściej również zastępując formy tekstowe” [4]. O znaczeniu obrazu w prezentacji wiedzy świadczy upowszechnienie metod wizualnych nie tylko w naukach humanistycznych i społecznych, lecz także matematycznych, medycznych czy eksperymentalnych. Paradoks współczesności polega bowiem na tym, że coraz więcej danych ma charakter liczbowy i statystyczny. Wszystko (lub prawie wszystko) można przeliczyć i pokazać w formie numerycznej. Jednakże taki sposób ukazania informacji jest nie tylko nudny, lecz także niezrozumiały, nawet dla przedstawicieli środowisk naukowych. Dlatego pomimo powszechnego dostępu do informacji, nieocenioną wartością staje się umiejętność interpretowania i przekazywania ich zbioru w postaci obrazowej, zwłaszcza jeśli mają one charakter interdyscyplinarny.

Przykładów tej wizualnej reorientacji w nauce jest wiele. Jednym z najbardziej znanych pozostaje założony w roku 2006 w Stanach Zjednoczonych portal Jove (https://jove.com) [5], który umożliwia publikacje wideoartykułów. Przykładami ułatwiającymi poruszanie się wśród zalewu danych są formy usytuowane na pograniczu wizualności i słowa, do których należy choćby chmura tagów, a także pozwalające zorientować się w poznawanym obszarze nauki wizualizacje lub wystawy interaktywne. W tym nurcie znajdziemy też – wskazywanie trendów, analizę związków, porównania, czy symulacje.

Dzisiaj ikonizacja języka wstępująca powszechnie w komunikacji elektronicznej dotyczy również przekazów informacji przeznaczonych dla przeciętnego odbiorcy [6]. Jarosław Pacuła wskazuje, że połączenie słów i obrazu w medialnym przekazie odbywa się na cztery sposoby, do których należą: „1. Graficzne wyeksponowanie wybranego komunikatu językowego (…), 2. wkomponowanie grafiki w słowo pisane, 3. wpisanie słów w grafikę, 4. modyfikacja graficzna elementów językowych prymarnie zawartych w obrazie” [7]. Autor ten słusznie jednak zauważa, że dzięki takim zabiegom dziennikarskie zapowiedzi stają się nieraz nie tyle „informacją o informacji”, ale „reklamą informacji” [8].

Wizualizacja danych ma spełnić kilka ważnych celów. Elementy graficzne uatrakcyjniają przekaz, a co za tym idzie budzą większe zainteresowanie odbiorców. Ich użycie ułatwia zapamiętywanie nawet skomplikowanych informacji, a jednocześnie pomaga w wyeksponowaniu komunikatu. Formy ikoniczne wzmacniają perswazyjność transmisji, dzięki oddziaływaniu na emocje i wywoływaniu osobistych skojarzeń czytelnika. Wizualizacja danych daje więc odbiorcy poczucie nie tylko, że widzi, ale też rozumie więcej.

Rysunek 1: Agata Jakuszko-Sobocka, Wizualizacja wykładu. Wykorzystano za zgodą autorki. Źródło: https://drawthewords.com

Dzisiaj coraz częściej elementami wizualizacji posługują się politycy, czy biznesmeni, zatrudniając fachowych ilustratorów, którzy na bieżąco w sposób zabawny, a jednak nie pozbawiony wartości merytorycznych, obrazują treści wygłaszane w trakcie ich wystąpień. Ta forma cieszy się rosnącym zainteresowaniem. W Polsce jedną z pierwszych osób zajmujących się graficznym transferem danych jest jest Agata Jakuszko-Sobocka, która przekłada na obrazy informacje o ideach, działaniach czy produktach.